از بوشهر برای ایران

بوشهری ها / lمرتضی رضایی :امسال در آستانة نوروز 96 طرحی سراسری به همت گروه کثیری از سازمانهای مردم نهاد و عموم مردم در نوار ساحلی جنوبی کشور به اجرا در آمد. سواحل دریای عمان و خلیج فارس از مرزهای پاکستان تا مرزهای عراق، در طرح مدنی «سین هشتم» بعدِ دیری که هماره دست خشونت انسانی را بر چهرة خود دیده اند، این بار با مهر و عاطفه ای گروه کثیری از مردم مسئولیت شناس، چهره از آلودگی پالودند تا آشتی انسان و طبیعت سر برآورد. این برنامة مدنی که به همت انجمنهای زیست محیطی و همکاری نهادهای دولتی مسئول و استقبال عموم مردم به انجام رسید هدف عمده اش پاک سازی سواحل آلوده شدة جنوبی کشور از زباله هایی بود که تماماً بشر بر چهره و سیمای این سواحل ریخته و پاشیده است.

سین هشتم به ابتکار یک انجمن زیست محیطی بوشهری و به ایده پردازی یکی از اعضای شناخته شدة آن در قالب پیشنهاد همکاری میان استانی در چهار استان سیستان و بلوچستان، هرمزگان، بوشهر و خوزستان به اجرا درآمد. انجمن موفق «نبض زمین» به مدیر عاملی اسماء نورانی، که فعالیتهای عمده و بسیار تأثیرگذاری در مسائل زیست محیطی استان به ویژه در مناطق جنوبی استان بوشهر دارد، توانست با برنامه ریزی هدفمند خود طرحی را نه فقط برای بوشهر و یا جنوب کشور، بلکه برای کل ایران به اجرا درآورد: زباله در هر کجا ریخته شود سرانجام به دریا خواهد رسید. شاید این محوری ترین شعار این اقدام نمادین فعالین مدنی زیست محیطی بوشهری برای هموطنان خود در سراسر کشور بود که مقصد حجم عظیمی از زباله ها دریا و سواحل آن خواهد شد.

اهمیت مضاعف سین هشتم برای بوشهر

پیش از پرداختن به اصل طرح و تعریف آن که سین هفتم از کجا شروع شد و چگونه این ابتکار بوشهریها مبدل به طرحی برای سراسر نوار ساحلی جنوبی کشور گشت، باید به بررسی اجمالی موقعیت خاص استان خودمان بپردازیم. استان ما استانی است که در نواحی جنوبی خود از عسلویه و جم و کنگان، تا دیّر در مرکز و گناوه در شمال و جزیرة خارگ در جنوب، استانی است که مسائل نفت در آن حضور جدی دارد و صنایع نفتی، پتروشیمیها، پالایشگاه ها و صنایع مرتبط با آن در جا به جای استان قد برافراشته اند. این مناطق کانون تولید پسماندهای صنعتی هستند و عموم موادِ نخاله، زائد و زباله هایی که در این مناطق صنعتی تولید می شود شیمیایی بوده و اغلب هم قابلیت بازیافت دارند. از سوی دیگر استانی هستیم که تخمین زده می شود در سرشماری جدید نفوس و مسکن سال 1395 جمعیت ما بیش از یک میلیون و دویست هزار نفر شده باشد. جمعیتی که نسبت به 5 سال گذشته با حدود یک میلیون نفر جمعیت رشد قابل ملاحظه ای را نشان می دهد. این افزایش جمعیت هم به منزلة افزایش زباله در استان است. این موارد در حالی است که بوشهر استانی بدون کارخانة بازیافت زباله و دفع صنعتی پسماند است. عدم وجود کارخانة بازیافت زباله در استان ما به این مفهوم است که این حجم انبوه از زباله ها در معادن ویژه دفع و دفن زباله ها در اقصی نقاط استان ریخته می شود که کمترین پیامد این سبک دفع زباله ها آلودگی خاک است.

مورد ویژه ای که در این میان رخ می دهد جابه جایی این زباله ها با وزش باد یا بارش باران و شسته شدن آنها و روانه شدنشان به سمت تالابها و به خصوص سواحل دریاهاست. اغلب این زباله های بازیافت شدنی که طبیعت به سادگی توانایی جذب مجدد آن را در دل خود ندارد، وارد شدنشان به چرخه های غذایی جانوران و موجودات دریایی است که تبعات شناخته و ناشناختة بسیار زیادی برای گونه های جانوری، محیط زیست دریایی و در ادامه حتی برای انسانهایی دارد که از دریا و موجودات آن تغذیه می کنند.

بنابراین استانی که با این حجم از صنایع آلایندة هوا، خاک و آب رو به روست و کارخانة دفع و بازیافت زباله و پسماند هم ندارد، طبیعی است در مهلکة آلودگیهای شدیدتری قرار می گیرد. در همین رابطه اسماء نورانی، مدیر انجمن «نبض زمین» در مصاحبه با پیام عسلویه می گوید: «ببینید بوشهر به لحاظ وجود این صنایع دارای زیست بومی آسیب پذیرتر نسبت به سایر استانهای همجوارش است. اما به دلایلی که چندان مشخص نیست عزم جدی برای ایجاد و احداث کارخانة بازیافت زباله در استان ما وجود ندارد. عدم وجود کارخانة بازیافت زباله به منزلة رها شدن زباله هایی در طبیعت است که طبیعت توانایی از بین بردن آنها را ندارد، مثل پلاستیک، شیشه و سایر ساختنیهای شیمیایی. رها شدن اینها در طبیعت پیامدهای مخربی به همراه دارد. اخیراً دیدیم که در بندر دیّر در اثر رها شدن مواد شیمیایی در آبهای خلیج فارس چه اتفاق تلخی برای حیات دریایی و صدفهایی افتاد که در اثر این آلودگی از بین رفتند».

از نورانی می پرسیم که در حال حاضر شیوة دفع زباله ها در استان به چه صورت است که وی با تأسف می گوید: «بخش قابل ملاحظه ای از این زباله ها در سایتها و معادن مخصوص دفع زباله ریخته می شود و بخشی دیگر هم از خود صنایع به خارج از استان ارسال می گردد تا بازیافت شوند. اما نکته اینجاست که این اقدامات و زمینهای در نظر گرفته شده به عنوان سایت دفع زباله جوابگوی حجم بسیار بالای پسماندهای تولیدی در زندگی شهری و صنعتی استان ما نیست و این به منزلة آلودگی اقلیم استان و زیست بوم آن است».

عدم وجود کارخانة بازیافت زباله می تواند خود موضوع گزارشی ویژه باشد؛ اما نبود این کارخانه در کنار ضعف فرهنگ عمومی و قانون شکنیهای احتمالی که برخی از مراکز صنعتی و تولیدی در استان دارند، به تشدید تخریب محیط زیست استان انجامیده است. آلودگی سواحل ما خود منجر به آلودگی مواد غذایی مورد استفاده گونه های جانوری می شود و حیات بسیاری از آنان را با مخاطرات جدی رو به رو می کند. گونه های جانوری که در سرتاسر مناطق حافظت شدة استان بوشهر وجود دارند و اغلب در زمرة گونه های در حال انقراض و یا در خطر انقراض دسته بندی شده اند و اهتمام بسیار ویژه ای برای حفظ و نگه داری از این موجودات طلبیده می شود.

بنابراین انجمن زیست محیطی نبض زمین، با ملاحظة این ویژگیهای استان درصدد برآمد تا طرحی سراسری در استان بوشهر به اجرا درآورد و سواحل استان را در قالب اقدامی نمادین با عنوان سین هشتم پاک سازی نماید و از این طریق به بیداری عمومی برای تغییر فرهنگ عمومی و رفتارهای نامناسب صنایع استان در قبال زیست بوم منطقه یاری برساند.

سین هشتم برای همة جنوب کشور

ایدة «سین هشتم؛ تلاش برای دست یابی به ساحلی پاک» در یک راه پیمایی طولانی که خود حرکتی نمادین برای توجه به زیست محیط بوشهر بود خلق و زاده شد. پدرام پرویزی یکی از دوستداران و فعالان زیست محیطی جنوب استان، در آذرماه امسال یک راهپیمایی نمادین از کنگان به بوشهر به طول 200 کیلومتر انجام می دهد که از دوازدهم تا هفدهم آذرماه به مدت پنج روز به طول می انجامد. این راهپیمایی طولانی را این ورزشکار جوان و فعال زیست محیطی استان ما برای جلب توجه مسئولین و شهروندان به اهمیت بازیافت زباله های خشک و مدیریت صحیح پسماند انجام داد.

پدارم پرویزی، عضو انجمن نبض زمین در مصاحبه با پیام عسلویه گفت در همین راهپیمایی بود که ایدة اولیة سین هشتم به ذهنم رسید: «در همان پیاده روی بود که متوجه شدم حجم انبوهی از زباله های تولید شده و بازیافت نشده به سوی سواحل سرازیر شده اند و سواحل ما را آلوده اند. ما کارخانة بازیافت زباله نداریم و این باعث می شود که حجم بسیار بالایی از زباله در طبیعت رها شود، کارخانه جات بسیار معظمی هم در سراسر استان داریم که این آلودگی را تشدید می کنند و از سوی دیگر ناوگانهای دریایی ما هم هستند که بر آلودگی بیشتر سواحل می افزایند. آنجا بود که ذهنم رسید باید ما حرکتی منسجمتر از کارهایی که تا کنون شده انجام دهیم».

عنوان سین هشتم وام گرفته از یکی برنامة دانشجویی است که در یکی از دانشگاه های استان هرمزگان انجام شده بود و پدارم پرویزی از قبل با آن برنامه آشنایی داشته است. وی می گوید: «سین هشتم به صورت محلی و جزئی توسط برخی از گروه های دانشجویی و زیست محیطی بندرعباس انجام شده بود. ما وقتی به این نتیجه رسیدیم که یک حرکت سراسری از شرقی ترین سواحل جنوبی کشور تا غربی ترین آن داشته باشیم تصمیم گرفتیم همین عنوان را استفاده کنیم تا سایر دوستان در استانهای همجوار تشویق به همکاری در این طرح سراسری شوند. این ایده با استقبال دوستانمان در استان هرمزگان مواجه شد و ایدة نهایی سین هشتم شکل گرفت».

پرویزی در توضیح بیشتر صحبتهایش به ما می گوید که در بوشهر و هم در سایر استانهای جنوبی، حرکتهای منفرد و جسته گریختة بسیاری برای اعتراض به آلودگی سواحل و یا پاک سازی آن انجام شده بود، حرکتهای نمادینی که بتواند توجه عموم مردم را به اهمیت محیط زیست دریایی و سواحل دریاها برای موجودات گوناگونی که در این مناطق وجود دارند جلب کند، اما این حرکتهای پراکنده نمی توانست تأثیر لازم را ایجاد کند: «ما در همة این سالها شاهد بوده ایم که گروه های زیادی از مردم به جمع آوری زباله های رها شده در محیط زیست و به ویژه سواحل پرداخته اند، اما باز هم زباله ها رها شده و هیچ اقدام مؤثر و رو به جلویی وجود نداشته. اقدامات گسترده ای هم بعضاً صورت گرفته اما چون همکاری جمعی لازم وجود نداشته تا کنون، ما را به اهداف خودمان نرسانده است. در نتیجه در همین راهپیمایی بود که طرح یک کمپین و پویش سراسری به ذهنم رسید که بتوانیم در قالب یک حرکت هماهنگ کلیة انجمنهای محیط زیستی جنوبی را با هم همراه و همدل کنیم تا شاید این بار صدای ما به جایی برسد».

در قالب این طرح سراسری انجمنهای زیست محیطی سراسر استانهای جنوبی کشور و هزاران نفر از اهالی این مناطق در یک حرکت جمعی نمادین اقدام به پاک سازی سواحل جنوبی می کنند تا شعار خود را یعنی «ساحل پاک» به گوش همة مسئولین برسانند. طرحی که به گفتة فعالان زیست محیطی استان حتی پیامی فراتر از استانهای درگیر طرح داشته و سخنی برای همة هم وطنان ماست که هنگامی که زباله ای در رودی یا مسیر رودخانه ها یا نواحی در معرض سیلاب ریخته می شود، سرانجام همه شسته شده و به دریاها و دریاچه ها و سواحلشان ریخته خواهد شد.

نتایج سین هشتم

این طرح در روزهای 18، 19 و 20 اسفندماه به همت انجمن نبض زمین بوشهر و با پیگیری هایی که انجام داد به اجرا درآمد. سازمان محیط زیست کشور، ادارات کل محیط زیست این استانها، شهرداریها و شوراهای شهر و روستا، بسیاری از مسئولین دولتی، آموزش و پرورش، هیئت های کوهنوردی و سازمانهای پسماند و بازیافت همگی از این طرح استقبال کرده و همراهی بسیار گسترده ای را سین هشتم به وجود آوردند. این همراهی و همدلی در میان خود انجمنها و سمنها به عنوان نهادهای مستقل از دولت بسیار چشمگیرتر بوده و توانست شبکه ای از این نهادها در جنوب کشور پدید آورد تا در آینده بسیار اثر گذارتر عمل کنند. به گفتة اسماء نورانی: «حرکت مدنی سین هشتم همة ما را بسیار متحد کرد تا بتوانیم معضلات مشترک سواحل جنوبی را با هم پیگیری نماییم و حتی در بسیاری از موارد از بروز فجایع زیست محیطی پیشگری کنیم. این جز در سایة اتحاد و هماهنگی نیروهای فعال زیست محیطی به دست نخواهد آمد که شاید برای اولین بار این حرکت هماهنگ و منسجم در قالب یک طرح ایجاد شد و خلأیی را که میان سمنها در جنوب کشور وجود داشت، پر کرد».

نورانی در تکمیل گفته هایش به نکته ای اشاره می کند که بسیار مهم است: «دریاهای ما در جنوب هیچ مرزی ندارند. به این معنا که میان دریا و سواحل خوزستان با بوشهر و بوشهر با هرمزگان و هرمزگان با سیستان و بلوچستان هیچ مرز مشخص طبیعی که این سواحل را از هم جدا کند نیست. در نتیجه آلودگی در یک بخش از این دریاها به سرعت می تواند به سایر نواحی نیز انتشار پیدا کند و مناطق دیگر را هم تخریب نماید. از طرف دیگر شباهت اتفاقاتی است که رخ می دهد بسیار مهم است. به عنوان مثال اتفاقی که برای صدفهای دیّر رخ داد عین اتفاقی بود که برای صدفهای چابهار رخ داده بود و چون میان ما هماهنگی و شبکه وجود نداشت نتوانسته بودیم با هم افزایی یک دیگر، صدای خود را رساتر و بلندتر کنیم تا مشکلات را بهتر نشان دهیم». نورانی بیان می کند که استقبال از این طرح حتی در نواحی که به لحاظ سطح آگاهی عمومی و سواد نیز در وضعیت مطلوبی به سر نمی برند مثل نقاط دور افتاده در سیستان و بلوچستان و حضور پر رنگ چابهاریها در این طرح نشان دهندة یک رشد بسیار مطلوب در سطح احساس مسئولیت عموم ایرانی ها نسبت به محیط زیست است که «واقعاً می تواند به عنوان یک سرمایه و پشتوانه برای حرکتهای مدنی مورد توجه قرار بگیرد».

در این طرح بسیاری از سواحل مسکونی و حتی غیر مسکونی آلوده به پسماندها و زباله های خشک پاکیزه شد که هزاران نفر در این طرح مشارکت داشته اند. در میان زباله های جمع آوری شده آنچه که بسیار مشهود و قابل ملاحظه بود حجم بالای زباله های پلاستیک در میان زباله های جمع آوری شده بود. کثرت قابل ملاحظه و شدید زباله هایی که در نواحی غیر مسکونی وجود داشت حکایت از این می کند که در طول این سالها آلودگی زیست محیطی به نحو تأسف باری گسترش پیدا کرده است و زباله هایی که در جاهای دیگر رها می شود به علت ورود به چرخه های موجود در طبیعت مثل باران و باد و سیل و حرکت امواج و رودخانه ها به نواحی دوردست و غیر مسکونی سرایت می کند و آن نواحی را نیز با آلودگی های شدید رو به رو می نماید.

پدارم پرویزی، مبتکر و طراح این ایده می گوید: «هدف و پیام اصلی ما  فرهنگ سازی و رها نکردن زباله چه در ساحل و چه در جاهای دیگر بود. چون قسمت عمد ای از این زباله ها با حرکت رودخانه ها و یا بروز سیلابها به سمت دریا و سواحل آن می آید و همه را با هم آلوده می کند. پیام ما این بوده و هست که در هیچ کجای ایران زباله نریزیم. این زباله ها در آنجا نمی ماند و به سمت سواحل سرازیر می شود».

آینده و ما

از این طرح بسیار استقبال شده است. حجم بسیار بالایی از زباله جمع آوری می شود و معصومه ابتکار و دکتر درویشی، رئیس و مدیر کل مشارکتهای مردنی سازمان حفاظت از محیط زیست کل کشور، به عنوان مقامات عالی ربته از طراحان و مجریان این طرح حمایت می کنند. اما این شروع است. شروعی که می تواند دستاوردهای بسیار بزرگتر داشته باشد. نیاز است که این ایده و ایده هایی همچون این فکر بیشتر دیده شوند و استقبال گردند. پدرام پرویزی به عنوان مبتکر این طرح می گوید: «توقع ما این بوده و این هست که این طرح در میان خود رسانه های استان بهتر و بیشتر دیده می شد و آن را منعکس می کردند. کار نمادین ما اگر درست انعکاس پیدا نکند پیام آن به گوش شهروندان و مسئولین نخواهد رسید. گلایه ای که داریم این است چرا طرحی که در خود استان زاییده شد و پیگیری شد تا به عنوان یک طرح سراسری به اجرا درآید اینگونه مورد بی مهری قرار گرفت و کسی به سراغ ما نیامد. حتی صدا و سیمای استان هم هیچ پوشش خبری از ما ایجاد نکرد و کنش سراسری ما انعکاسی در رسانة ملی نداشت. در حالی که در استانهای همجوار، رسانه های محلی و صدا و سیمایشان پوشش خبری بسیار مناسبی ایجاد کردند تا این پیام به گوش کثیری از شهروندان برسد. ما واقعاً گلایه داریم که چرا صدا و سیمای بوشهر با ما همکاری نمی کند».

 امروز در آستانة نوروز هستیم و سواحل استان میزبان هزاران گردشگر خواهد بود. کمترین تشکر و قدردانی و همراهی با این دوستانی که هکتارها از زمینهای ساحلی را از آلودگی پاک کرده اند این است که سواحل را از آلودگی پاک و مصون نگه داریم و چیزی به رنجهای سواحل آسیب دیدة خویش نیافزاییم. سواحلی که مدتهاست در معرض انواع بی مبالاتیها، قانون شکنیها و مسئولیت ناپذیریهای کسانی قرار دارد که انگار این سواحل، سواحلی از آنِ دشمنانشان است که هیچ رحمی در مواجه با اکوسیستم آن از خود نشان نمی دهند. بیایید با خود و سواحل و سرزمینمان مهربان تر باشیم؛ این سواحل را جایگزینی در کار نیست.