• بحث را از اقلیم و تغییر اقلیم شروع می کنیم. امروزه همه از تغییر اقلیم صحبت می کنند. تغییر اقلیم چیست؟ آیا اقلیم استان بوشهر در حال تغییر است؟

• اگر بخواهیم اقلیم را تعریف کنیم اقلیم یک واژه عربی است که معادل آن آب و هوا می شود و خود از واژة یونانی کلیما گرفته شده که معادل میل هست و منظور از آن میل خورشید است. یونانی هامعتقد بودند هر جا که زاویه تابش نور خورشید در یک منطقه کم باشد، هوا سردتر از جایی است که زاویه تابش زیاد است. در استوا چون میل خورشید بیشتر است هوای گرم تری نسبت به قطب های جنوب یا شمال دارد که میل خورشید کمتر است. به طور کلی اقلیمبه معنای متوسط و میانگین پارامترهای جوی شامل دما و رطوب است. زمانی که از اقلیم یک منطقه صحبت می کنیم لحظة خاصی مدنظرمان نیست و تماماً معیارها را در بلند مدت چند دهه ای مورد سنجش قرار می دهیم. اقلیم استان بوشهر به دو دسته کلی گرم وخشک و گرم و مرطوب است. گرم بودن جزء لاینفک اقلیم استان بوشهر است. هر چند مناطقی از استان هم مثل«جم» هستند که عمدتاً کوهستانی باشند. یا قسمت هایی از ارتفاعات جنوب یا شرق استان که گاهی در زمستان دماهای بسیار پایینی تجربه می کنند. بخش هایی که در مجاورت خلیج فارس قرار می گیرند گرم و مرطوب هستند و هر چه از پهنه آبی فاصله می گیریم مثل دشتستان. ، از میزان رطوبت کاسته می شود و اقلیم آن گرم و خشک می شود. رطوبت بالای تابستان به خصوص مرداد ماه جزء لاینفک اقلیم نواحی ساحلی بوشهر است.

• متوسط دما و بارش در اقلیم بوشهر چقدر است؟ در طول این سال ها ما به صورت مداوم شاهد افت و خیزهای شدید بوده ایم ولی در یک مسیر کلی هر چه از گذشته به سمت اکنون حرکت می کنیم به خوبی مشاهده می کنیم دمای استان سال به سال افزایش یافته است و بارش آن کاسته شده.

• ما به صورت فصلی رصد می کنیم. ما در تابستان هیچ بارشی نداریم. عمدة بارشهای استان بوشهر در دو ماه آذر و دی ماه اتفاق می افتد. به طور کلی متوسط بارش در استان بین 240 تا 250 میلیمتر است که در سالهای اخیر با توجه به خشکسالی ها رو به کاهش گذاشته. دمای استان نیز یک روند فصلی دارد و در ماه های تیر و مرداد به حداکثر خود می رسد و در ماه های آذر و دی به کمترین آن. رطوب هم باز در مردادماه به دلیل پدیده شرجی و دی ماه به دلیل عبور سامانه های جوی به اوج خود می رسد و اصطلاحاً پیک رطوبتی ماست. در خصوص بارش ما بارش زیادی نداریم. 250میلیمتر بارش بسیار کمی هست نسبت به جاهای دیگر کشور.

• پدیده ای که به صورتی عمومی، همة ما مردم کوچه و بازار داریم تجربه می کنیم بسیار نگران کننده است. همة ما مردم عادی داریم لمس می کنیم که زمستان به زمستان گرم تر می شود. ما حس می کنیم که این زمستان نسبت به زمستان پارسال گرم تر است و زمستان سال قبل نسبت به سال گذشته اش. بارش ها هم به همین صورت. زمستان به زمستان می بینیم و همه حس می کنیم که بارشها به نحو چشمگیری کاهش پیدا کرده. ایام بچگی خودم را به یاد می آورم که می دانم همه همان روزها را به خوبی به خاطر دارند که سه چهار روز پیاپی باران می بارید و حتی مدارس تعطیل می شد. اگر همین نشانة عامیانة تعطیلی مدارس به خاطر بارش باران را هم در نظر بگیریم الان سال هاست به خاطر بارش دیگر مدارس تعطیل نمی شوند. اینها نشانه ای عامیانه است که ما مردم کوچه و بازار به خوبی آن را حس می کنیم. علت این فرآیند چه بوده؟ چرا دما افزایش پیدا کرده؟ چرا بارش کاسته شده؟ آیا باید باور کنیم که تغییر اقلیم یک پدیدة واقعی است و اقلیم بوشهر در حال تغییر و دگرگونی بنیادین است؟

• این افزایش دما فقط به افزایش رطوبت منجر نمی شود. در کنار این مسئله ما شاهد افزایش تبخیر آبهای سطحی خود نیز هستیم. آب های پشت سد هم به همین دلیل کاهش شدیدتر پیدا می کند و بحران را تشدید می نماید.

• بله. اینها ابعاد روز افزون این بحران است. فرآیندهایی که همه را نگران کرده.

• الان همه نگران شده اند. همه دارند می پرسند چه وضعیت وخیمی در پیش است؟ امروز هر کجا می نشینیم صحبت از تابستانه شدن زمستان است. همه می پرسند چرا این وضعیت پدید آمده. این تغییر اقلیم در امسال بسیار محسوس تر از سال های گذشته است. امسال تغییر باران به چه نحو بوده؟ پراکنش آن در سطح استان به چه صورت بوده؟ الان مردم نگرانند و همه دارند از خود می پرسند امسال تابستان چه بلایی به سر بوشهر خواهد آمد؟ ما تابستان های سختی پشت سر گذاشته ایم، تابستان سال گذشته ای که به قول شما بارش در آن کاملاً طبیعی و در حد انتظار اتفاق افتاد، باز هم ما تابستانی بسیار سخت داشتیم، الان که به نظر می رسد بارشها بسیار کاسته شده، نگرانی ها را تشدید کرده.

• ببینید این مسائل همه با خشکسالی در ارتباط است. پدیدة کلی خشکسالی در واقع پدیده ای از افزایش دما و کاهش بارندگی است که توأمان رخ می دهد و در هر وضعیت اقلیمی می تواند اتفاق بیفتد. خشکسالی به عنوان یک پدید خزنده تعریف می شود.خزنده به این معنی که برخلاف سیلیا حتی خود بارندگی که می دانیم کی شروع شده یا شروع می شود و کی به خاتمه می رسد، خشکسالی توصیف مکانی و زمانی بسیار سختی دارد. برای هفته ها یا ماه ها شاید نتوانیم بدانیم در وضعیت خشکسالی هستیم. حتی وضعیت هایی داریم که هفته ها از شروع بارندگی ها می گذرد اما در وضعیت خشکسالی هستیم و بعد از مدت ها متوجه می شویم که دقیقاً وضعیت به چه صورت است. خشکسالی سه نوع دارد: خشکسالی زراعی به معنای کم شدن یا از بین رفتن رطوبت خاک، خشک سالی هیدرولوژیکی به معنای کاهش یا از بین رفتن آب رودخانه ها و خشک سالی هواشناسی که به معنای کاهش بارندگی هاست. اگر بخواهیم یک سلسله مراتبی برای خشکسالی در نظر بگیریم خشکسالی از خشکسالی هواشناسی شروع می شود. به خشکسالی هیدرولوژیکی می رسد و بعد خشکسالی کشاورزی و زراعی رخ می دهد. در نهایت این خشکسالی ها به خشکسالی اقتصادی و اجتماعی ختم می شود. اگر بارش کاهش پیدا کند خشکسالی هواشناختی رخ می دهد، اگر این وضعیت دامنه دار شود، به دنبال آن دِبی رودخانه ها (آب ورودی به رودخانه) کم می شود و اگر همچنان این خشکسالی ادامه دار شود رطوبت خاک کم خواهد شد و امکان کشاورزی از بین می رود و در نهایت اینکه وارد وضعیت خشکسالی های شدید می شویم، خشک سالی اجتماعی و اقتصادی رخ خواهد داد و تبعات سوء و مهلک آن خود را عیان می گردد. این وضعیت می تواند در ادامه به قحطی و بحران های عمیق اجتماعی ختم شود.

• الان بوشهر در کدام وضعیت است؟

• با این وضعیتی که در این چند سال، ما در آن هستیم باید بگویم که متأسفانه در حالت چهارم هستیم. یعنی خشکسالی اجتماعی و اقتصادی. عملاً آثار آن را می بینیم و شما تمام این وضعیتی را که در صحبت خود ترسیم می کنید همین شکل خشکسالی است؛ یعنی رو آمدن و مشخص شدن تمام تبعات خشکسالی که کل اجتماع را درگیر خود کرده و همه آن را بر زندگی خود به شکل واضح و بارزی احساس می کنند. بوشهر در ده سال گذشته دچار انواع خشکسالی شده است. سال 87 و سال 95 حداقل تا مقطع کنونی بارزتر و شدیدتر از سال های گذشته بوده است. اما اینها بخشی از مشکل است. یکی از چالش های اصلی ما نحوه پراکَنش این بارش هاست. ما در استان نه چندان پهناور بوشهر از لحاظ مکانی و زمانی دارای وضعیت ناهمگونی در بارش هستیم. به این معنا که بارش در سالهای اخیر در زمان مناسب و یکنواخت و به هنجار به وقوع نمی پیوندد و این پراکنش زمانی نیازهای کشاورزی ما را تأمین نمی کند. به عنوان مثال بارش های مؤثر و مورد نیاز کشاورزی گاهی با بازه های زمانی یک ماه رخ می دهد یعنی بارش مؤثری فرضاً امروز اتفاق می افتد و بارش بعدی تا یک ماه بعد طول خواهد کشید که ببارد. معضل بعدی این است که این بارشها در سطح استان نیز یک سان نیست. در واقع تعداد بارش های یکسان و یک نواخت که کل استان را در بر بگیرد بسیار کاسته شده. در سالهای اخیر بارندگی های مؤثری که کل استان را در یک روز درگیر بارش کند بسیار کم شده که این نیز مشکل دیگر ماست. این وضعیتی است که در این سالها با آن رو به رو هستیم و صنعت کشاورزی را با مخاطره و آسیبهای شدید رو به رو کرده. حالا به این وضعیت اضافه کنید که این بارش ها هم یک باره رخ می دهد و کل آب باران هدر می رو.د.

• آمار به ما چه می گوید؟ به لحاظ آماری شرایط کنونی استان در چه وضعیتی است؟

• ما تا کنون در استان بوشهر در سال جاری، چیزی حدود 30 میلیمتر بارش داشته ایم. شما این مقدار را با میانگین بلند مدت 250 میلیمتری در نظر بگیرید و به عمق بحران پی ببرید. این درحالی است که اولاً بخش عمده ای از فصل زراعی را طی کرده ایم و از سوی دیگر بر اساس الگوهای بارشی نیز دو ماه آذر و دی را هم پشت سر نهاده ایم که عمدة بارش های مهم و تأثیرگذار ما در این دو ماه باید به وقوع می پیوسته. پیش بینی های صورت گرفته برای دو سه ماه آینده چیزی در حد نرمال است که اگر حساب سرانگشتی داشته باشیم الگوهای بلند مدت به ما نشان می دهد بهمن و اسفند ماه در بوشهر بارش های بالایی نداریم که این اختلاف 220 میلیمتری ما را با میانگین بارش های بلندمدت بتواند به نحو مؤثری کاهش دهد.در بهمن و اسفند، ما میانگین بلندمدت خوبی نداریم و انتظار هم نداریم بارش های چشمگیری در این مدت اتفاق بیفتد که این 220 میلیمتر کمبود بارش را جبران کند.

• در خصوص دما چه؟ چرا اینگونه شده؟ عملا وسط زمستان تابستان بازگشته است. حتی در بسیاری از مکانها ساکنین مجبور به روشن کردن کولر شده اند. این بی سابقه است.

• بله. مطالعاتی که ما هم انجام داده ایم نشان می دهد افزایش دما در این دو سه ماهه اخیر به نحو چشمگیر و نگران کننده ای افزایش داشته. هم نسبت به پارسال و هم نسبت به سال های آماری. این ها همه از آثار و تبعات خشکسالی است که به استان مزمن شده است.

• ببینید ناسا اعلام کرده است که ایران درگیر 30 سال خشکسالی مزمن و طولانی خواهد بود. از طرف دیگر پدر کویرشناسی ایران، دکتر کردوانی چندی پیش به صراحت گفت دیگر آبی باقی نمانده و آب تمام شده است. یا حتی در گزارش های جهانی گفته می شود که تا 80% خاورمیانه کاملاً خشک و برهوت خواهد شد و امکان زندگی در این مناطق از بین می رود. الان اتفاقی که در اقلیم و تمدن ما و خاورمیانه افتاده این است که مردم هنوز کاملاً از عمق فاجعه ای که رخ داده و در حال شدید تر شدن هست به قدر کافی آگاه نیستند و تازه همه متوجه شده اند که این وسط چیزی درست نیست و اتفاقات خیلی بدی در حال وقوع است. هنوز به آنجا نرسیده ایم که همه بدانند گزارش های نگران کننده ای وجود دارد و ما در آستانه یک فاجعه قرار داریم؛ درحالی که سابقه مباحث به سال ها قبل و هشدارهای پیاپی اوائل دهه 90 بر می گردد. حتی بسیاری از اقلیم شناسان و متخصیصین در گفتارهای این سال های خود مطرح کرده اند که 50 میلیون نفر در دهه های آینده مجبور به کوچ از ایران خواهند شد چون ایران دیگر آبی ندارد. اگر دوباره برگردیم به بحث اصلی خودمان و بررسی وضعیت استان بوشهر، با توجه به این گزراش های حیران کننده چقدر وضعیت ما را بغرنج می بینید؟

• ما امروزه بی هیچ تعارفی باید بگوییم که یک وضعیت آسیب زا و نگران کننده ای داریم. ببینید اول بگذارید در خصوص صحبت های شما این نکته را بگویم که خشکسالی شاخص های متعددی دارد مثل میزان بارش، رطوبت خاک و یا دما و نتیجه گیری بر اساس براورد اینها انجام می شود که در طول 7 سال گذشته حداقل چهار سال خشکسالی متوسط را تجربه کرده ایم. سالی مثل 87 صد در صد استان خشکسالی شدید را تجربه کرده است و حتی بخش هایی از استان درگیر خشکسالی بسیار شدید بوده. سالهای بعد از آن هم به گونه ای نبوده که ما «تر سالی» متوالی داشته باشیم که این خشکسالی های شدید و بسیار شدید جبران شود. اگر هم تر سالی داشته ایم در بخش هایی از شمال یا نواحی مرکزی استان بوده. در قسمت های جنوبی استان، چهار پنج سال است خشکسالی شدید را روی می دهد. هر خشکسالی در سطح این خشکسالی ها نیاز به چند سال تر آبی دارد که بتواند جبران شود. بنابراین ما در طول یک دهه گذشته مکرر دچار خشکسالی بوده ایم و سال به سال وضعیت بیشتر تخریب شده است. اگر چه سال 94 خوب بود و در نهایت چیزی حدود 300 میلیمتر باران در بوشهر بارید. اما همان بارش باران هم از لحاظ زراعی بارش مفیدی نبود. این بسیار بسیار مهم است. بارش 300 میلیمتری پارسال هم به لحاظ اینکه بارش یکدستی نبود و با تغییر الگوی بارش رخ داده بود نتوانست به نحو مطلوبی نیازهای استان را تأمین کند؛ به همین خاطر هم هست که دیدیم در تابستان سال جاری علی رغم اینکه ما در سال منتهی به این تابستان بارش های بسیار خوبی به لحاظ عددی داشتیم اما چنین وضعیتی در شهر و استان پدید آمد. حدود 100 میلیمتر از این 300 میلیمتر تنها در دو نوبت در زمستان گذشته بارید. این ویژگی کاهش و تغییر الگوی بارش ویژگی عام ده سال گذشته است. خشکسالی یک واقعیت انکار ناپذیر است و در تمام اینسال ها 70 درصد استان خشکسالی را تجربه کرده.

• وضعیت میان مدت ما در آینده به چه صورت خواهد بود؟ آیا می توان در یک بازه زمانی پنج ساله با توجه به آن گزارشهای جهانی، به تغییر وضعیت کنونی خوشبین بود؟

• نمی توان به این سادگی پیش بینی کرد. پیش بینی همیشه همراه با خطا هست. حتی پیش بینی هفتگی نیز با خطاهایی می تواند همراه باشد. بنابراین به نظرم نمی رسد چندان منطقی باشد که بتوان از پیش بینی های درازمدت این چنینی صحبت کرد. در مورد ناسا و سایر سازمان ها باید بگویم که وقتی نگاه اقلیمی مطرح می شود بحث داده های بسیار بلند مدت سی ساله است و من فکر می کنم این سخنان بیشتر شبیه به فرضیه است که باید اثبات شود و شاید هم رد شوند. نکته این است که ما داده های آماری خیلی دقیقی در ایران نداریم که بتوانیم پیش بینی کنیم چه در پیش است. اما چیزی که ملموس است و در دهه گذشته تجربه کرده ایم این است که خشکسالی را در سطوح شدید و بسیار شدیدش داریم می بینیم. گزارش های ناسا دراین زمینه می تواند بسان یک تلنگر باشد و ما را به خود بیاورد تا به راهکارهای مقتضی فکر کنیم.

• چه راهکارهایی؟ آیا می توان در این میان به راهکاری هم اندیشید؟

• بله! حتما راهکارهایی هست. ببینید کل این صحبت هایی که شد در خصوص تغییر اقلیم است. تغییر اقلیم اگرچه با توجه به بلندمدت بودنِ مقیاس های زمانی و مکانی از دسترس و اختیار انسان خارج است و بسیار کند و بطئی صورت می گیرد، اما بلاشک تمهیداتی می توان اندیشید و با این وضعیت به مقابله برخاست. در وهلة اول باید به کاهش مصرف سوختهای فسیلی اشاره کرد. فرض محتمل و بسیار مهم در ایجاد و پدید آمدن تغییر اقلیم، افزایش گازهای گلخانه ای است. کاهش این گازها اولین شرط و اولین قدم است. ما باید بپذیریم برای نجات زمین و نجات تمدن خودمان این گازها را کاهش دهیم تا وضعیت در دراز مدت تغییر کند و به حالت سابق برگردد. سیستم حمل و نقل را باید تغییر داد و تمام حمل و نقل فرسوده را از رده خارج کرد. صنعت توریسم نیاز به تغییرات اساسی و متناسب با شرایط و باید ها و نبایدهای مقابله با این وضعیت داشته باشد. جایگزینی انرژیهای پاک و انرژی های تجدید پذیر مثل خورشید، باد و امواج از دیگر راهکارهای بسیار مهم است که باید در دستور کار قرار بگیرد. کاشت درختان و جلوگیری از تخریب درختان بسیار مهم است. شاید با توجه به صحبت هایی که در خصوص کمبود آب و بارش داشتیم کاشت درخت سوال برانگیز باشد اما روش های تجربه شده و مؤثری وجود دارد که بتوان درختانی با مصرف آب کم کاشت. تأثیر درختان و حفظ جنگل ها برای جذب گازهای آلاینده بسیار مهم و اثرگذار است؛ به خصوص کربن که جذب این گازها می تواند گرمای زمین را کاهش دهد. در خصوص خشکسالی هم اگرچه هیچ تأثیری بر رخ دادن آن نداریم اما با تغییر الگوی کشت و آبیاری، صرفه جویی در مصارف آب و منابع می توان تبعات آن را مدیریت کرد. باروری ابرها نیز می تواند در دستور کار قرار بگیرد و بررسی شود. باید از حفر چاه های آب جدید و غیر مجاز برای حفظ رطوبت خاک قویاً جلوگیری کرد. خشکسالی را نمی توان رفع کرد، ولی می توان مدیریت کرد. 

منبع: پیام عسلویه