بوشهریها|در دنیایی که الگوریتم‌ها تیتر می‌زنند، ربات‌ها خبر می‌نویسند، و سرعت انتشار جای دقت و تحلیل را گرفته است، روزنامه‌نگاری سنتی با چالش‌های تازه‌تر و عمیق‌تری از صرفاً تغییر تکنولوژی مواجه شده است....

بوشهری ها /زهره عرب/دکترای علوم ارتباطات / پژوهشگر و روزنامه‌نگار/ در دنیایی که الگوریتم‌ها تیتر می‌زنند، ربات‌ها خبر می‌نویسند، و سرعت انتشار جای دقت و تحلیل را گرفته است، روزنامه‌نگاری سنتی با چالش‌های تازه‌تر و عمیق‌تری از صرفاً تغییر تکنولوژی مواجه شده است. در چنین فضایی، پرسش‌هایی اساسی برای جامعه رسانه مطرح می‌شود؛ از جمله اینکه آیا تولید خودکار محتوا می‌تواند جای خبرنگار انسانی را بگیرد؟ چگونه می‌توان به صحت و اعتبار اخبار تولیدی توسط هوش مصنوعی اطمینان داشت؟ نقش خبرنگار در عصر داده‌محور چیست و آیا مخاطب همچنان منابع انسانی را قابل اعتمادتر از ماشین‌ها می‌داند؟ این‌ پرسش‌ها آینده حرفه روزنامه‌نگاری را شکل خواهند داد.

در عصر تحول دیجیتال، هوش مصنوعی (AI) به یکی از بازیگران اصلی در صنعت رسانه و روزنامه‌نگاری تبدیل شده است. از تولید خودکار محتوا گرفته تا تحلیل داده‌های کلان و شخصی‌سازی اخبار، این فناوری چهره‌ای نوین به اطلاع‌رسانی بخشیده است. امّا در کنار فرصت‌های بی‌سابقه، چالش‌های اخلاقی و حرفه‌ای هم به‌وجود آمده‌اند که نیازمند تأمل جدی هستند.

 

آمار و روندهای جهانی

بر اساس گزارش مؤسسهReuters Institute  در سال 2024، بیش از 52% خبرگزاری‌های بزرگ جهان از ابزارهای هوش مصنوعی برای تولید یا ویرایش محتوا استفاده می‌کنند. همچنین،Associated Press  اعلام کرده که با بهره‌گیری از الگوریتم‌های خودکار، توانسته تولید گزارش‌های مالی را تا 80% سریع‌تر انجام دهد¹.

در ایران نیز، طبق پژوهش منتشر شده در نشریه مطالعات رسانه‌های نوین، سردبیران خبرگزاری صداوسیما «بهره‌وری بیشتر»، «کاهش هزینه‌ها» و «شناسایی اخبار جعلی» را از مهم‌ترین دلایل استقبال از هوش مصنوعی عنوان کرده‌اند².

 

جنبه‌های مثبت هوش مصنوعی در روزنامه‌نگاری

در دنیای روزنامه‌نگاری امروز، هوش مصنوعی به ابزار مهمی برای تسهیل و تقویت فرایند اطلاع‌رسانی تبدیل شده است. بسیاری از رسانه‌ها برای بهره‌گیری از سرعت، دقت و تحلیل داده، به فناوری‌های نوین رو آورده‌اند. در ادامه، خلاصه مهم‌ترین مزایای کاربردی هوش مصنوعی در این حوزه بررسی می‌شود:

• افزایش سرعت انتشار اخبار: الگوریتم‌ها می‌توانند به‌سرعت داده‌ها را پردازش کرده و گزارش‌های اولیه را ظرف چند ثانیه تولید کنند؛ به‌ویژه در پوشش رویدادهای فوری مانند بلایای طبیعی یا مسابقات.
• تحلیل داده‌های کلان: ابزارهای هوش مصنوعی توانایی شناسایی روندهای خبری و تحلیل احساسات مخاطبان در حجم عظیمی از داده‌های دیجیتال را دارند، که به خبرنگاران در جهت‌گیری بهتر کمک می‌کند.
• شخصی‌سازی محتوا: سیستم‌های هوشمند با توجه به رفتار کاربر، محتوای خبری را با علایق و نیازهای فردی او تطبیق می‌دهند؛ عاملی که موجب افزایش تعامل و وفاداری مخاطب می‌شود.
• راستی‌آزمایی: الگوریتم‌های Fact-Checking می‌توانند منابع خبری را بررسی کرده و اعتبار آن‌ها را بسنجند؛ ابزاری مؤثر در مبارزه با اخبار جعلی و اطلاعات گمراه‌کننده.

 

چالش‌های اخلاقی و حرفه‌ای

از دغدغه‌های اساسی روزنامه‌نگاری امروز، جایگاه خبرنگار انسانی در برابر تولید خودکار محتوا توسط هوش مصنوعی است. پرسشی که ذهن بسیاری از اهالی رسانه را درگیر کرده این است: آیا ماشین‌ها می‌توانند جایگزین انسان در تولید خبر شوند؟ هرچند مطالعه‌ای از دانشگاه کلمبیا نشان می‌دهد فقط ۸ تا ۱۲ درصد وظایف خبرنگاران قابلیت واگذاری به الگوریتم‌ها را دارند³، همین میزان نیز در حوزه‌هایی مانند گزارش‌های مالی، اخبار ورزشی یا ویرایش متون پایه، تحول بزرگی محسوب می‌شود. نگرانی اصلی آن‌جاست که خلاقیت، تحلیل انسانی و ارزش‌های حرفه‌ای با فرایندهای بی‌روح ماشینی کمرنگ شوند.

سوگیری الگوریتمی دیگر چالش جدی اخلاقی در روزنامه‌نگاری مبتنی بر هوش مصنوعی است. الگوریتم‌هایی که بر پایه داده‌های جانبدار و آموزشی عمل می‌کنند، ممکن است تعصبات پنهان فرهنگی، نژادی، جنسیتی یا سیاسی را بازتولید کنند و تصویر یک‌سویه‌ای از واقعیت ارائه دهند. این مسئله بی‌طرفی حرفه‌ای رسانه‌ها و چندصدایی را با خطر جدی مواجه می‌سازد.

کاهش خلاقیت و عمق تحلیل یکی دیگر از اثرات منفی استفاده افراطی از هوش مصنوعی در تولید خبر است. محتواهای خودکار اغلب فاقد ظرافت‌های زبانی و نگاه انسانی هستند؛ در حالی‌که خبرنگاران حرفه‌ای با بهره‌گیری از تجربه، فرهنگ و شهود شخصی، روایت‌هایی اصیل، عمیق و تأثیرگذار خلق می‌کنند.

ابهام در مسئولیت حقوقی و اخلاقی استفاده از هوش مصنوعی در رسانه‌ها همچنان پابرجاست. اگر خبر یا محتوای تولید شده توسط یک الگوریتم باعث آسیب به فرد یا جامعه‌ای شود، مشخص نیست که مسئولیت پاسخگویی با توسعه‌دهنده نرم‌افزار، رسانه و یا منتشرکننده محتواست. نبود چارچوب‌های قانونی مشخص در این زمینه، منجر به سردرگمی در نظام پاسخگویی شده و می‌تواند اعتماد عمومی به رسانه‌ها را به‌طور جدی خدشه‌دار کند.

 

راهکارهای پیشنهادی

به عنوان اولین گام، تدوین چارچوب‌های اخلاقی و نظارتی برای استفاده از هوش مصنوعی در رسانه‌ها ضروری است. این دستورالعمل‌ها باید با مشارکت فعال نهادهای دانشگاهی، صنفی، حقوقی و... طراحی شوند تا مبنایی مشترک برای تعیین حدود کاربرد AI در تولید محتوا شکل گیرد. تعیین استانداردهایی برای نحوه پردازش داده، حفظ حریم خصوصی، پیشگیری از سوگیری و پاسخگویی در قبال اشتباهات از الزامات این مسیر است.

توانمندسازی خبرنگاران در زمینه سواد دیجیتال و نحوه بهره‌برداری از ابزارهایAI  باید در اولویت رسانه‌ها قرار گیرد. آنان باید بیاموزند که چگونه از این فناوری به‌عنوان مکمل مهارت‌های انسانی خود استفاده کنند؛ نه جایگزین آن. برگزاری کارگاه‌های تخصصی و تهیه ابزارهای راهنما در تحلیل داده، تشخیص اطلاعات جعلی و نادرست و تولید محتوای به‌روز نقش کلیدی دارند.

ترکیب انسان و ماشین در فرآیند تولید محتوا، می‌تواند مدلی پایدار برای بهره‌گیری از مزایای هوش مصنوعی و بهترین رویکرد برای حفظ کیفیت باشد. در این مدل، ماشین‌ها نقش جمع‌آوری و پردازش داده را بر عهده دارند، در حالی که تحلیل، روایت و جهت‌گیری‌های حرفه‌ای توسط خبرنگاران انسانی انجام می‌شود. این همکاری میان انسان و تکنولوژی، هم بازدهی را افزایش می‌دهد و هم کیفیت و دقت روزنامه‌نگاری را حفظ می‌کند. در واقع الگوریتم‌ها می‌توانند داده‌ها را پردازش کنند، امّا تحلیل و روایت باید همچنان در اختیار خبرنگار انسانی باشد.

شفافیت در عملکرد الگوریتم‌ها عاملی کلیدی برای اعتماد مخاطب است. رسانه‌ها باید نحوه تولید محتوا توسط AI را به‌صورت عمومی اعلام و منابع داده‌ای را معرفی کنند. مخاطبان حق دارند بدانند که اخبار و محتوای دریافتی‌شان چگونه تولید شده‌اند و چه داده‌هایی در آن دخیل بوده است.   

برای جلوگیری از شکل‌گیری «اتاق پژواک⁴»، رسانه‌ها باید از طریق سیاست‌گذاری دقیق، تنوع دیدگاه‌ها را حفظ کرده و الگوریتم‌هایی طراحی کنند که مخاطب را با دیدگاه‌های متفاوت و چندجانبه مواجه سازند. هوش مصنوعی ممکن است براساس رفتارهای کاربر، فقط محتواهایی را نمایش دهد که مطابق علایق قبلی اوست، و این خطر ایجاد دیدگاه‌های بسته و تقویت تعصبات را در پی دارد. رسانه‌ها باید با طراحی الگوریتم‌هایی متوازن، تلاش کنند مخاطب را در معرض طیفی از دیدگاه‌ها قرار دهند و ارتباطات چندجانبه را ترویج کنند.

 

سخن پایانی

هوش مصنوعی نه دشمن روزنامه‌نگاری است و نه ناجی مطلق آن. این فناوری، یک ابزار قدرتمند است که می‌تواند کیفیت، سرعت و دقت را ارتقاء دهد؛ امّا تنها در صورتی که با نظارت انسانی، اصول اخلاقی و نگاه مسئولانه همراه شود. آینده روزنامه‌نگاری، نه در حذف خبرنگار، بلکه در همزیستی هوشمندانه انسان و ماشین رقم خواهد خورد.

 

منابع

1. مسعودی، حسن (1404). تأثیر سیستم‌های هوش مصنوعی در تولید خودکار محتوای خبری بر کیفیت و استانداردهای حرفه‌ای روزنامه‌نگاری: یک فراتحلیل کیفی. فصلنامه علوم خبری. شماره مقاله e220047.. https://doi.org/10.22034/lrsi.2024.475497.1232.
2. نیک ملکی، محمّد و افخمی، حسین علی. (1403) کاربرد هوش مصنوعی در روزنامه‌نگاری: بررسی دانش و نگرش سردبیران خبرگزاری صدا و سیما. مطالعات رسانه‌های نوین، دوره 10، شماره 38. 39-74. https://doi.org/10.22054/nms.2024.78135.1676.
3. 3.Marconi, Francesco (2020). Newsmakers: Artificial intelligence and the future of journalism. Columbia University Press.
4. پدیده اتاق پژواک (Echo Chamber) مفهومی در علوم ارتباطات و رسانه است که به فضایی اشاره دارد که در آن افراد فقط با دیدگاه‌ها، اخبار و اطلاعاتی مواجه می‌شوند که باورها و علایق قبلی‌شان را تأیید می‌کند. به‌عبارت دیگر، در این فضا، صدای مخالف شنیده نمی‌شود یا بسیار ضعیف می‌ماند.