بوشهری ها /فرهنگ عامیانه مردم ایران زمین، برخاسته از تحولات تلخ و شیرین مردم، در گذر زمان است و شامل تکرار و تداوم خوبی ها و بدی ها در ذهن و زبان و رفتار مردم ایران است و به همین دلیل فرهنگ عامیانه، بخش مهمی از هویت گذشته و امروز ما را تشکیل می دهد، بنابراین، این فرهنگ، دارای ارزش مطالعه و تحقیق با رویکرد آسیب شناسی هست. یکی از راه های ماندگاری و شناخت فرهنگ عامیانه، تجلی آن در شعر حافظ است و مردم ایران به لحاظ عشق و ارادتی که به ذهن و زبان حافظ پیدا کرده اند و او را «لسان الغیب» می دانند بسیاری از اشعار او را به عنوان ضرب المثل در زندگی خود به کار می گیرند، پاره ای از این ضرب المثل ها بازگو کننده درون مایه فرهنگ عامه ایرانیان است که عبارت از اعتقاد به توکل، حسن سلوک، دوری از تملق و ریا، ارزشمندی دوستی، حسن سلوک، صبر، تواضع و... می باشد.
مقدمه:
یکی از تعاریفی که تقریبا می تواند مفهوم ضرب المثل را روشن کند این است که:"ضرب المثل به عنوان پدیده زبانی به حلقه گسترده علم بیان(PHRASEOLOGIE) تعلق دارد و در این معنی، ضرب المثل، در واقع زنجیره ای است از واژه هایی که چگونگی شکل گیری آن، کمتر با قواعد نحوی یا معنایی(SEMANTISCH) قابل توضیح است. در علم بیان ضرب المثل با توسل به اجزای آن یعنی واژه ها بدست نمی آید و معنی کلی آن کمتر قانون مند است"(مختاریان به نقل از 12. S .1990 wuiff.m.)
ضرب المثل ها، به خصوص در تاریخ ایران، همواره با شعر رابطه تنگاتنگی داشته است؛ آن قدر که می توان گفت:"شعر و مثل همسایه دیوار به دیوارند. شاعران و نویسندگان همواره برای آنکه به لطف و شیرینی و رسایی کلام خود بیفزایند، از مثل بهره جسته اند. بسیاری از مثل ها نیز حاصل رواج اشعار معروف شاعران و نویسندگان فارسی زبان است این تعامل و تبادل بر غنای ادب گران سنگ فارسی افزوده و زبان مردم را پر مایه ساخته است. از جمله خدمات مثل ها به ادب فارسی، آن است که می تواند در فهم متون نظم و نثر ثمره بخش باشد، شرح معنی بسیاری از ابیات با یک مثل بسیار ملموس می شود."(ذوالفقاری،30:1386) در همین باره استاد همایی نیز می گوید: بزرگ ترین سرمایه ادبی فارسی به عقیده نگارنده امثال است که تمام حکمت ها و دانش های بشری را متضمن است. مثل در واقع فشرده افکار هر قومی است."(همایی،144:1374)
فرهنگ عامیانه که با نگاهی متساهل آن را فرهنگ عامه، فرهنگ عمومی و فرهنگ همگانی نیز می گویند بخشی از فرهنگ همه جوامع از ابتدایی تا صنعتی هستند که آداب و رسوم، سنت ها، آیین ها، جشن ها و... را شامل می شوند. با وجود این که عامیانه "صفت نسبی از کلمه عربی"عام" در مقابل "خاص" است و معمولا این کلمه به طبقه بی سواد و روستایی اطلاق می شود(رضایی،1381: 6) و با وجود این که چرخ شتابنده تغییر و تحول نه بر می گردد و نه متوقت می شود، ولی باید توجه داشت که عناصر مهمی از فرهنگ عامیانه به طور مستقیم و غیرمستقیم در زندگی ما حضور داردو بخشی از هویت ما را تشکیل می دهد(روح الامینی،34:1385)
در اهمیت فرهنگ عامیانه باید افزود که این فرهنگ، اگرچه ریشه در دوره های عقب مانده تاریخ ایران دارد و عمدتا بازتاب مناسبات زندگی ایلی و روستایی است ولی چون نیک بنگریم خواهیم دید که درون مایه بسیاری از فرهنگ عامیانه ما، مفاهیم متعالی فرهنگ، یعنی صداقت، دوستی، عشق ورزی، جوانمردی، دوری از ریا ، دروغ، تملق و مفاهیمی از این دست است. بنابراین کاربرد"عامیانه"در معنای تحقیر آمیز شایسته نمی باشد و این فرهنگ باید همچنان به عنوان یک مقوله ی مهم مردم شناسی مورد مطالعه و تحقیق قرار گیرد، و یکی از تجلی گاه های مهم فرهنگ عامیانه ایران زمین، ادبیات منظوم است و زبان شعر از گذشته تا به امروز نافذ ترین زبان مردم ایران در برقراری ارتباط و انتقال مفاهیم با یکدیگر بوده است.
ضرب المثل های حافظانه، راوی فرهنگ عامیانه
یکی از تجلی گاه های مهم فرهنگ دیروز و امروز جامعه ایران، شعر حافظ است. اساسا یکی از راز های مهم ماندگاری شعر حافظ نیز همین موضوع بوده است. مردم ایران با خواندن شعر حافظ، اندیشه ها و رفتار های دیروز وامروز خود را بازخوانی می کنند، اندیشه ها و رفتار های بد را نکوهش و اندیشه ها و رفتارهای خوب را ستایش می کنند. در حقیقت با شعر حافظ همذات پنداری می کنند و از طرق مختلف از جمله فال گرفتن و استفاده از آن به عنوان ضرب المثل، از خواجه شیراز، مدد می جویند و آرام می گیرند. قابل توجه است که ایرانیان از قرون گذشته تا به امروز حافظ را "لسان الغیب" می دانسته اند و مراد و حاجت خویش را از او طلب می کرده اند.(شبانی،1389 :109) بسیاری از اشعار حافظ، امروزه به عنوان ضرب المثل رایج است برخی از این ضرب المثل ها بیانگر فرهنگ عامیانه ایرانی است که به اختصار برخی از آن ها بیان می گردد. لازم به توضیح است که انتخاب اشعار زیر، به عنوان ضرب المثل، بر اساس کتاب «ارسال المثل» یا «امثال و حکم» در شعر حافظ(محمدی برازجانی1374) می باشد و مصادیق مفاهیم فرهنگی بر این اساس مورد بررسی قرار گرفته است.
الف) دوری از ریا:
با وجود این که به لحاظ مقتضیات اخیر تاریخی و جامعه شناختی، متاسفانه ریا کاری در جامعه ایران رواج یافته است ولی در فرهنگ عامه ایرانیان، ریا کاری امری مذموم بوده است.
حافظ، در مذمت ریاکاری اشعار فراوانی دارد که هر دو مصرع از بیت زیر به ضرب المثل تبدیل شده است:
چاک خواهم زدن این دلق ریایی چه کنم روح را صحبت ناجنس عذابیست الیم(2/367) ا
ب)توکل:
یکی از شاخصه های فرهنگ عامه ایران، توکل بر خداست. این امر هم برخاسته از اعتقادات ریشه دار مردم ایران به این است که جهان به مشیت وتدبیر خداوند متعال اداره می شود و هم برخاسته از حاکمیت ریشه دار استبداد در تاریخ ایران و ناتوانی مردم در تغییر امور و در نتیجه واگذاری امر به خداوند برای گرفتن حق مظلومان است. ضرب المثل مطرح از شعرحافظ عبارت است از:
تو با خدای خود انداز کار و دل خوش دار (5/187)
کاربرد این ضرب المثل در فرهنگ عمومی این است که کسی به هنگامی که بخواهد فردی را نصیحت کند و تشویق کند می گوید باید در کار ها توکل داشته باشد و به نام خدا و در سایه خدا و به امید خدا توکل کند تا کارش سر و سامان یابد آن وقت مبادرت به خواندن مصرع فوق می کند(محمدی برازجانی، 1374: 50)
ج) در ارزش دوستی:
ایرانیان را مردمانی رفیق دوست می شناسند و در این باره آن قدر در فرهنگ ایران تاکید شده است که در پاره ای متون، دوستی بر خویشاوندی ارجحیت یافته است و برخی مردم نیز بر این عقیده اند. ضرب المثل مورد استفاده از شعر حافظ در این باره عبارت است از:
با دوستان مضایقه در عمر و مال نیست (7/398)
کاربرد این مصرع این است که در راه دوست حقیقی که خالی از ریا و تملق و چاپلوسی است، انسان باید علاوه برمال، جان خود را نیز دریغ ندارد. (محمدی برازجانی،همان:34)
ضرب المثل معروف دیگر، برگرفته از حافظ در این باره چنین است:
حضور مجلس انس است و دوستان جمعند و ان یکاد بخوانید و در فراز کنید(2/244)
کاربرد این بیت این است که در محفلی گرم که دوستان مخلص جمع هستند این بیت را به یاد آیه51 سوره مبارک قلم می خوانند تا از حسودان و مغرضان و دشمنان و بداندیشان لطمه ای به مجلس وارد نشود. (محمدی برازجانی همان،77)
ضرب المثل دیگر در این باره عبارت است از:
درخت دوستی بنشان که کام دل به بار آرد (1/115)
کاربرد: با مردم دوستی و مهربانی کنید و صمیمت و شفقت به خرج دهید تا به مراد دل برسید و مطلوب و مقصود خود را بیابید(محمدی برازجانی،همان:85)
د)حسن سلوک:
حسن سلوک با مردم و شیوه های موثر ارتباط با دیگران به اشکال مختلف در فرهنگ عامه تجلی یافته است. این امر به خصوص در قالب نامه ها، وصیت نامه ها و بیان تجربیات به صورت شفاهی همواره از نسلی به نسل بعد مورد تاکید بزرگان فرهنگ و ادب بوده است.حافظ:
آسایش دوگیتی تفسیر این دو حرف است با دوستان مروت با دشمنان مدارا (6/5)ا
این بیت در هنگانی به عنوان ضرب المثل به کار گرفته می شود که گوینده بخواهد فردی یا جمعی را به سوی صلح و صفا و آرامش و اخوت و مودت دعوت کند تا از خصومت و کینه و عداوت و دشمنی اجتناب کنند. (محمدی برازجانی،همان:6)
ضرب المثل دیگر در این باره عبارت است از:
دلا معاش چنان کن که گر بلغزد پای فرشته ات به دو دست دعا نگه دارد(3/122)
کاربرد: در معاش و دوستی و دشمنی آن چنان کن که اگر لغزشی در کارت پدید آید و نقصانی در زندگی ات به وجود آید دوستان و فرشتگان به وسیله دعا تو را استعانت و مدد و یاری کنند.(محمدی برازجانی،همان:87)
ه) صبر:
در فرهنگ عامه ایران مقام صبر، از بلند ترین مقامات است. در این فرهنگ، انسان باید در مقابل ناملایمات صبور باشد، البته این امر منافی تلاش و کوشش نمی باشد و در صورتی که انسان نتواند به تدبیر و تلاش خود به مقصود نایل آید، بهتر است که صبر کند تا در گذر زمان به مقصود نایل آید. حافظ:
صبر و ظفر هردو دوستان قدیمند بر اثر صبر نوبت ظفر آید(4/232)
حافظ در این بیت که به عنوان ضرب المثل بر سر زبان های مردم افتاده است، به انسان ها پند و اندرز می دهد و می گوید صبر را پیشه خود سازید زیرا در سایه صبر، ظفر و پیروزی و نصرت پدید می آید. (محمدی برازجانی ، همان:144)
شعر دیگری نیز از حافظ در ارزش صبر که به ضرب المثل تبدیل شده است، چنین است:
صبر کن حافظ به سختی روز و شب عاقبت روزی یبابی کام را (9/8)
د) تواضع:
در فرهنگ عامه، یکی از ویژگی های برجسته انسان های بزرگ، تواضع و فروتنی است. در این فرهنگ انسان هر چقدر که بزرگ تر باشد، فروتنی بیشتر دارد. تواضع و فروتنی به عنوان یک شاخصه مهم از فرهنگ عامه بسیار مورد تاکید بزرگان دین هم بوده است. حافظ:
حافظ افتادگی از دست مده ز آن که حسود عرض و مال و دل و دین در سر مغروری کرد(6/142)
این بیت، به خوبی و رسایی درجایی به عنوان ضرب المثل استفاده می شود که بخواهند کسی را به تواضع فرا خوانند و یا حسودان و متکبران را نسبت به عواقب کارشان آگاه سازند.
نتیجه گیری:
کشورما، ایران، در طول تاریخ کهنسال خود فراز و فرود های بسیاری را پشت سر گذاشته است و شادی های اندک و غم های بزرگی را تجربه کرده است. بنابراین، فرهنگ عامیانه ما، از حجم زیاد و اشکال متنوعی برخوردار است و پاره ای از اجزای این فرهنگ ناپسند و پاره ای پسندیده است. آن گاه که مردم ایران اسیر دیو استبداد و تهاجم بوده اند، فرهنگ ریا، تملق و دروغ در میان آن ها رواج یافته و آن گاه که استقلال خود را باز می یافته اند، راستی، پاکی، تواضع، جوانمردی، حقیقت جویی و ... رواج می یافته است. ولی در این میان قابل توجه است که با توجه به وجود ادیان بزرگ الهی مثل زرتشتی و اسلام و مذهب متعالی شیعه و حضور و فعالیت پیگیر خاندان های ریشه دار فرهنگی و... در مجموع مردمان ما مردمانی نجیب، راستگو، مهربان، صبور، متواضع، دارای حسن سلوک، متوکل و... بوده اند. یکی از راه های شناخت درون مایه های فرهنگ عامیانه ایرانی، غزلیات حافظ و به خصوص آن بخش از غزلیات اوست که تحت عنوان ضرب المثل ورد زبان مردم شده است. ضرب المثل های حافظ حاوی و بازتاب فرهنگ عامیانه مردمان است و از این طریق می توان به مطالعه و باز شناسی فرهنگ ایرانی پرداخت.
کلید واژگان: فرهنگ عامیانه، حافظ، ضرب المثل.
منابع
الف)کتاب ها:
- همایی، جلال(1374): معانی و بیان، به کوشش ماهدخت بانو همایی، تهران: هما.
ب) مقاله ها:
- افشاری، مهران(1368): جوانمردی وقلندری در فرهنگ عامیانه ایران، نشریه چیستا، ش58و57.
- ذوالفقاری،حسن(1386): هویت ایرانی و دینی درضرب المثل های فارسی، مجله مطالعات ملی، سال8، ش2.
ج)سایت:
- مختاریان، بهار: اسطوره و ضرب المثل به نقل از:
Wulff,Michal,das sprichwortim kontext der erziehungstradition,Frankfurt am main 1990 p12
سایت anthropology.ir تاریخ دسترسی 1/4/1392.
دکتر مریم پرهیزکاری (عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر / parhizkari51@yahoo.com )
دکتر عباس عاشوری نژاد (عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر/ ashoorinejad@yahoo.com)
عکس
