سیاست / شناسه خبر: 63713 / تاریخ انتشار : 1400/7/12 11:34
|
کنسولگری روسیه در بوشهر چگونه تاسیس و راه اندازی شد

یادداشت های خصوصی پرنس دابیژا در سفرش به بوشهر

بی گمان یکی از پرارج ترین منابعی که می توان برای پی بردن به چند و چون رویدادهای گذشته به آن ها استناد نمود، یادداشت های خصوصی بزرگان سیاسی در دوره های گوناگون است. این یادداشت ها با نامه های رسمی

بوشهری ها / مقدمه : بی گمان یکی از پرارج ترین منابعی که می توان برای پی بردن به چند و چون رویدادهای گذشته به آن ها استناد نمود، یادداشت های خصوصی بزرگان سیاسی در دوره های گوناگون است. این یادداشت ها با نامه های رسمی سیاسی که میان کنسولگری‌ها و سفارت خانه ها و مراکز سیاسی هر کشوری در کشورهای دیگر با وزارت امور خارجه ی آن کشور یا دولت آن کشور رد و بدل می شده و محتویاتشان قابل کنترل بوده، متفاوت بود و در واقع گونه ای راست نگری به رویدادهای زمانه در آن ها وجود دارد.

این یادداشت ها گاهی در لابه لای بازمانده های سیاست مداران گذشته پیدا می شوند و گاهی در گنجه‌ای یا فایلی در گوشه ای خاموش و تاریک در مرکزی حافظ اسناد بازمانده از گذشته. گنجه ای که گاهی به هوسی و گاهی به جستجوی موردی ویژه گشوده می گردد و از درون آن کاغذی تا خورده برون کشیده می شود، کاغذی که بر آن شرح رویدادهایی از گذشته نگاشته شده و هر واژه اش می تواند گشاینده ی ابهامی باشد.
مراکز اسناد بازمانده از اتحاد جماهیر شوروی سابق در کشورهای پدیدآمده از فروپاشی آن سرزمین، گنجینه های ارزشمندی هستند که هزاران هزار برگ سند از گذشته را درخود پاس داشته اند. یکی از پرارج ترین این مراکز مرکز اسناد سن پترزبورگ در روسیه است. در این مرکز میلیون ها برگ سند، که هر یک می تواند گوشه ای از دیروز ایران را روشن نمایند، وجود دارد. در میان اسناد این گنجینه برگ هایی چند از یادداشت های خصوصی شاهزاده ی اهل « مولداوی »- دابیژا (1)- که سال ها به عنوان کنسول روسیه در تبریز و اصفهان و مشهد خدمت کرد و در ماجراهایی بزرگ در سال های پسین سده ی نوزدهم و سال های آغازین سده ی بیستم میلادی در ایران- مانند انقلاب مشروطه- حضور داشت، دیده می شود.
یادداشت ها و نوشته های او پس از پیوستن رومانی به شوروی، در سال های بعد از جنگ جهانی دوم، در اختیار دولت اتحاد جماهیر شوروی قرار گرفت و به مرکز اسناد سن پترزبورگ منتقل شد. این یادداشت ها دربردارنده ی وقایع سال های 1895 تا 1918م در ایران، مانند آغاز تلاش روسیه برای حضور در خلیج فارس، انقلاب مشروطه، به توپ بسته شدن حرم امام رضا (علیه السلام) در مشهد، نهضت جنگل در گیلان، به صورت پراکنده است و گویا برگ هایی از آن ها گم شده یا بر پایه ی خواست ویژه ای از آن مجموعه جدا شده اند.
در این مجموعه 28 برگ یادداشت درباره ی رویدادهای جنوب ایران- بوشهر و خلیج فارس و خوزستان و بندرعباس- در سال 1899 م. وجود دارد. از محتویات نوشته چنین به نظر می رسد که برگ هایی چند از این مجموعه نیز جدا گشته اند.

متن اصلی

پرنس دابیژا اهل مولداوی و از خانواده ای ثروتمند و تن داده به قدرت روسیه و پیوسته به جریان سیاسی آن کشور بود. وی پس از پیوستن به تشکیلات سیاسی روسیه چند سالی در کنسولگری روسیه در تبریز ماند و سپس کنسول روسیه در اصفهان شد و در پی آن در سال 1889 م. به کنسولی روسیه در بوشهر برگزیده شده و مأمور تأسیس و راه اندازی آن کنسولگری گشت و تا پایان سال 1901م. در جنوب ایران ماند و سپس راهی مشهد شد و در ماجرای به توپ بسته شدن گنبد حرم امام رضا (علیه السلام) آوازه ای یافت.
او در جریان انقلاب مشروطه و یکی دو سال نخست نهضت جنگل در ایران بود و در گرماگرم انقلاب اکتبر 1917 روسیه به سن پترزبورگ و سپس مولداوی بازگشت و در ابتدای سال 1918 م. مولداوی را به قصد فرانسه ترک نمود و تا پایان عمر در فرانسه ماند.
او در کنار گزارش‌های سیاسی و اقتصادی و اجتماعی از اوضاع ایران که به حکم وظیفه و مأموریت به دولت روسیه ارسال کرده است، چند صد برگ یادداشت خصوصی نیز دارد که پس از رفتنش از مولداوی به فرانسه، در اقامتگاهش بر جای ماند و پس از پیوستن رومانی به بلوک شرق و افتادن آن یادداشت ها به دست دولت رومانی، به گونه ای ناآشکار، یادداشت‌ها به روسیه و مرکز اسناد سن پترزبورگ ( لنینگراد/پترزبورگ ) انتقال یافت و امروزه در آن مرکز نگهداری می شوند.
این یادداشت ها شامل سه گروه نوشته درباره‌ی مولداوی و روسیه و ایران است. شاید یادداشت هایش درباره‌ی ایران روشن کننده‌ی بسیاری از ابهامات تاریخی ایران در آن دوره باشند. در میان یادداشت های دابیژا درباره ی ایران، برگ هایی دربردارنده ی آگاهی‌هایی پیرامون مأموریتش به بوشهر، برای ساختن و گشودن کنسولگری روسیه در بندر بوشهر و اقدام در راه تأسیس ایستگاه زغال گیری کشتی‌های روسی درجزیره ی هرمز و معاملات تجاری روس‌ها در خلیج فارس می‌باشند. هر برگ نوشته‌ی او اطلاعاتی را در خود دارد و من کوشیده ام آنچه را که در آن ها درباره ی کرانه های خلیج فارس هستند، بیرون کشیده و در اختیار شما بنهم.
آن چه را که می خوانید یادداشت های او در شش ماه آوریل تا اوت سال 1899 میلادی در این باره هستند:

6 ژوئن 1899

پریروز از شیراز راهی بوشهر شدم. تنها دو قزاق همراهم هستند. دوندکوف و استال و میرزامهدی خان در شیراز ماندند.
راه سختی بود پرپیچ و خم و پر دست انداز. از شیراز به « کازرون » و « برازجان » رسیدیم و سپس راهی بوشهر شدیم و نیمه شب به بوشهر رسیدیم.
در جایی که به ظاهر چراغ های شهر هویدا بود در یک پُست نگهبانی متوقف شدیم. رییس نگهبانانِ آن پُست می کوشید تا از کم و کیف و چند و چون من و دلیل مسافرتم آگاه گردد و من می کوشیدم خود را یک تاجر روس بنمایانم، ولی گویا او از من و سفرم آگاه بود، چه آنکه در برابر تلاشم تنها لبخند می زد. سر آخر ما را با دو نگهبان راهی شهر نمود. احساس می کردم همان مسافت کوتاه ناامن است. آن ها ما را به جلوی اقامتگاه کنسولیار فرانسه در بوشهر- که پیش تر با او برای اقامتمان نزد او در بوشهر هماهنگ شده بود- رساندند.
کنسولیار در اقامتگاه نبود. این سبب شد که به تندی آماده ی استراحت شویم و به زودی به خواب روم. نخستین خواب در کرانه ی شمالی خلیج فارس و هماهنگ با آوای موج های آن.

7
ژوئن 1899

از صبح مشخص بود که روز داغی است. ژوفر، کنسولیار فرانسه- میزبان من- پیشنهاد کرد که اگر بخواهم شهر را ببینم یا ابتدای صبح را برگزینم یا غروب رو به شب و شب را. از پنجره که بیرون را نگاه بکنی، شهر را پوشیده در بخار آب می بینی.
امروز گفت و گویی طولانی با ژوفر داشتم. آدم جالبی است. شدیداً تابع دستورهایی است که به او داده اند. او دستور داد که به من کمک کند. ژوفر موقتاً جانشین کنسول فرانسه است که برای چند ماه به فرانسه رفته است.
از او خواستم که موقتاً ساختمانی برای تأسیس کنسولگری روسیه در بوشهر برایم پیدا کند و در کنار آن زمینی برای ساختن ساختمان همیشگی کنسولگری. بعد از ظهر به من خبر داد که فردا صبح مرا برای دیدن ساختمانی خواهد برد.

9
ژوئن 1899

امروز هم ساختمان کنسولگری انتخاب شد و هم قطعه زمینی برای ساختن ساختمان کنسولگری. به دیدن فرمانفرمای بوشهر رفتم. کاخ فرمانفرما ساختمان بزرگ و مجللی است. از پله ها که بالا می روی وارد کریدوری می شوی که در دو سویش هر چند قدم میزی نهاده شده و بر روی آن ظروف چینی و کریستال نهاده اند. همه ی آن ها هدیه ی بازرگانان و مسافران سیاسی به فرمانفرمای بوشهر است.
سالن ملاقات فرمانفرما در طبقه ی دوم است. به همراه دو تن از کارکنان کاخ فرمانفرمایی وارد سالن شدم و پس از یکی دو دقیقه فرمانفرما آمد. لباس بسیار شیکی به تن داشت و چهره ی مصممی از او را می دیدم. کمتر مثل او دولتمردی جدی و مصمم در ایران دیده ام. تحت تأثیر رفتارش قرار گرفتم. به نوعی روی لبه ی مبل نشستم. قرار بود چند دقیقه ای با او صحبت کنم ولی صحبتمان به یک ساعت کشید.
درباره ی همه چیز صحبت کردیم. از او اجازه خواستم زمین انتخاب شده را بخرم و کسانی را مأمور ساخت و ساز ساختمان کنسولگری نمایم. اجازه داد و پیشنهاد کرد که برای ایجاد جلوه ی همسان در بوشهر ساختمانی به بزرگی کنسولگری های انگلیس و فرانسه برپا کنم.
از من راجع به هدفم از این سفر پرسید و این که آیا قصد سفر دریایی هم دارم یا خیر. به او گفتم برنامه ریزی شده که از بوشهر با کشتی به بندرعباس و جزیره ی هرمز بروم. پوشیده و پنهان او را در جریان اندکی از برنامه های اقتصادی و بازرگانی روسیه در خلیج فارس نهادم.
از من پرسید که چرا روسیه به داد و ستد جدّی با جنوب ایران نمی پردازد. چهره اش نشان می داد که در جستجوی رقبایی برای اروپاییان حاضر در صحنه ی اقتصادی خلیج فارس است.
پس از یک ساعت گفت و گوی آرام از او خداحافظی و تشکر کردم او به من قول داد که برای هفته ی آینده یک کشتی بی خطر را که راهیِ تنگه ی هرمز باشد برای سفر دریایی من برگزیند.
بیرون که آمدم با دو تن محافظ همراه تا کنسولگری فرانسه پیاده رفتم. هوا داغ بود و عرق از سر و کولم روان و من غرق در اندیشه ی آگاهی زیاد فرمانفرما به اوضاع زمانه و برنامه های نهان در ذهن وی برای منطقه.
خیابان ساحلی مانند تازه از خواب بیدار شده ی تن کوفته ای زیر هُرم آفتاب و بخار آب خمیازه می کشد. در سمت جنوبِ خیابان دریاست و در سمت شمالش خیابان و در حاشیه اش خانه ها که اکثراً ساختمان دولتی و خانه های بزرگانند. پنجره های جنوبی تماشاگه دریاست و پنجره های شمالی وزش گاه باد. هرچند گرم و شرجی است، ولی بدون آن نمی توان زندگی کرد.

11
ژوئن 1899

امروز پرسه ای در لنگرگاه بندر بوشهر زدم. بیش از صد قایق، ده پانزده کرجی، نُه کشتی و یک کشتی بزرگ لنگر انداخته بودند و در آن هوای شرجیِ داغِ داغ، کارگران مشغول تخلیه‌ی کشتی بزرگی بودند: کشتی ویکتوریای انگلیسی. عجیب این بود که با آنکه لنگر انداخته بود هنوز یک پرچم انگلیسی روی عرشه در اهتزاز بود. رفته بودم کشتی تعیین شده از سوی فرمانفرمای بوشهر را برای سفرم به تنگه ی هرمز ببینم. دیدم. به ظاهر کشتی مرتب و سالمی بود. ناخدایی هلندی داشت ولی کارکنانش ایرانی بودند. با ناخدا صحبت کردم. شک کردم که هلندی باشد. از ایرانی‌ها ایرانی‌تر بود. می گفت سفرمان از بوشهر تا بندرعباس چهار روز طول خواهد کشید. چون یک روز در بندرلنگه برای تخلیه ی بار توقف خواهیم کرد.
بعد از ظهر تلگراف آن هایی که از اصفهان به یزد و کرمان و بندرعباس رفته بودند، رسید. نوشته بودند که همه چیز آماده است. منتظر منند.

13
ژوئن 1899

برخلاف تصور پیشینم بوشهر تنها در تجارت غرق نیست. اینجا هم سر و صدای مردم برای ایجاد تغییرات در کشور آمده است. این شهر نمونه ای از شهرهای اقتصادی است. تلاش، گاهی همه ی شبانه روز و تفاوت سطح زندگی. ثروت مندی یک عده و فقر عده ای دیگر. شهر را که پرسه بزنی این تفاوت را می بینی و محلات فقیرنشینش شهر را می آزارد. فقر، عدم بهداشت و هراس در هر لحظه ای برای ورود بیماری عجیبی توسط سرنشینان یک کشتی که معلوم نیست از کجا آمده است[...].

20
ژوئن 1899

کارها انجام شد. زمین را خریدم. با یک معمار شیرازی که سال ها در هند و عثمانی بود قرار به ساختن کنسولگری نهادم.
امروز با کشتی هرمز راهی سفری دریایی به بندرعباس شدیم. کشتی در فاصله ای نه چندان دور از ساحل رو به خاور نهاده است. به ظاهر روی کشتی خنک تر از بندر است. باد خوبی می وزید. کم تر عادت به سفر دریایی دارم و همین سبب ناراحتی هایی در من شده است ولی خوشبختانه دچار دریا زدگی نشده ام.

22
ژوئن 1899

امروز را در بندر لنگه گذراندیم. از کشتی پیاده شدم. این جا خیلی گرم تر از بوشهر است ولی من گویا به این هوا عادت کرده ام. شهر و بندر کوچکی است و مردمش به چند زبان سخن می گویند. در این شهر عجیب است که به اندازه ی مرد، زن در خیابان می بینی. غذاخوری های شهر را زنان می گردانند.
برای ناهار به کشتی بازگشتم. از روی عرشه مردم را تماشا می کردم. گرما و تلاش و عاقبت غارت شدن. این جا بیش تر بوی انگلیسی ها می آید.

24
ژوئن 1899

امروز ظهر به بندرعباس رسیدیم. مسافرت دریایی گیج کننده است ولی کم تر خسته می کند. به اقامتگاه تهیه شده توسط گروهی که پیش تر آمده بودند، رفتم. هنوز ننشسته بودم که فرستاده ی فرماندار بندرعباس رسید و به من خوش آمد گفت. از من خواست که فردا به دیدن فرماندار بروم.
بندرعباس از بوشهر کوچک تر است ولی تجارتی تر. همه صحبت کالا و صادرات و واردات را دارند. در شهر انگلیسی زیاد دیده می شود تا جایی که گاهی آدم را می ترساند.

25
ژوئن 1899

دیدارم با فرماندار بندرعباس خیلی رسمی تر از دیدارم با فرمان فرمای بوشهر بود. گویا فرماندار خیلی خود را باور دارد. به نوعی مرا بازجویی کرد ولی با لحنی بسیار مهربان. از من دلیل سفرم را پرسید. به او گفتم قصد سفر به هرمز و تلاش در راه ایجاد یک ایستگاه زغال گیری برای کشتی های تجاری روسیه در خلیج فارس را دارم و امیدوارم فعالیت این ایستگاه چندین نفر را مشغول کند و بر درآمدها بیفزاید.
از من درباره ی اوضاع اصفهان و بوشهر پرسید. حقیقت را به او گفتم. چند دقیقه ای ساکت ماند و بعد گفت: به ظاهر همه چیز تمام است. در آن لحظه نفهمیدم منظورش چیست ولی الان می دانم که او نیز چون بسیاری از دولت مردان بریده و آماده ی لغزیدن به آن سوست.

29
ژوئن 1899

از دیشب در هرمزم. ظاهراً جزیره بزرگی نیست ولی در گلوگاه تنگه ای ایستاده و ارزش نظامی زیادی دارد. همه چیز از پیش آماده شده. چشم های انگلیسی ها پیرامون ما پرسه می زند. صحبت های اولیه صورت گرفت و محل ایستگاه زغال گیری تعیین شد.

1
ژوئیه ی 1899

به بندرعباس بازگشتم. آماده ی گریختن از زیر بار نگاه انگلیسی ها در اینجایم. به یکی از افراد گروهی که از اصفهان به بندرعباس آمده اند مشکوکم.

10
ژوئیه ی 1899

به بوشهر بازگشته ام. مقدمات کار فراهم است. آقا محمد شفیع بازرگان را برای ساختن ساختمان کنسولگری تعیین می کنم. قرار و مدارم را با او نهاده ام. به او گفته ام که سفری به محمره و اهواز دارم و برمی گردم.

19
ژوئیه ی 1899

امروز روز شگفتی بود. باران آن هم تند و تیز در تابستانی این چنین داغ. با این همه و با اینکه دریا تا حدّی توفانی بود راه افتادیم. نزدیک ظهر باران بند آمد و ساعتی بعد دریا شلوغ شد. هرچه پیش تر آمدیم شلوغ تر بود.

20
ژوئیه ی 1899

امروز صبح از کنار بندر معشور گذشتیم. بندر شلوغی است. شاید شلوغ تر از بوشهر. به دهانه ی اروندرود که رسیدیم چند ساعتی متوقف ماندیم تا آنکه بتوانیم به درون رود برویم. اروند رود دیدنی است. دوسویش پر از درخت های نخل است. شاید ساعتی در اروندرود پیش رفتیم که کشتی ایستاد.
آماده ی پیاده شدن بودیم که چند تن به کشتی آمدند و اعلام کردند که باید به منطقه ی قرنطینه شده برویم. منظورشان مشخص نبود. زبان به اعتراض گشودم. برای من توضیح دادند که شما مسافران بوشهرید و بوشهر شهری طاعون زده. باید چند روزی در قرنطینه بمانید تا وضع شما روشن شود.
اعتراضات پیاپی من ثمر نداد و همه ی سرنشینان کشتی را به محوطه ای بردند و در آن جا دکتری انگلیسی برای معاینه ی ما آمد. من جزو چند نفر اولی بودم که معاینه شدم. پس از معاینه مرا به اتفاق سه همراهم به جایی دیگر بردند. از دیگر سرنشینان کشتی خبری نیست.



23
ژوئیه ی 1899

غروب من و همراهانم از قرنطینه آزاد شدیم. هنوز نفهمیده ام چرا دو سه روزی در قرنطینه مانده‌ام. پزشک انگلیسی ای را که روز اول دیده بودم، امروز هم دیدم. در مقابل اعتراضات پیاپی من تنها لبخند می زد.
پس از آزادشدن از قرنطینه، در اتاقی در پاسخ به نوعی بازجویی قصدم را از سفر به این جا رفتن به اهواز اعلام کردم و پس از ساعتی من و همراهانم را سوار یک قایق موتوری نموده و در مسیر کارون به سوی اهواز به حرکت درآوردند.
در میانه ی راه در جایی که نفهمیدم کجاست، ماندیم و امروز صبح دوباره به راه افتادیم و نزدیک ظهر به اهواز رسیدیم.

6
اوت 1899

به بوشهر بازگشته ام و ناظر بر ساختن ساختمان کنسولگری ام.
 

گزارش‌های استانیسلاو دابیژا | افشین پرتو 

کلیدواژه

پرنس دابیزا

بوشهر

روسیه

تاریخ بوشهر

ارسال نظرات

captcha
کلینک زیبایی
نمایشگاه  پتروشیمی