بوشهری ها /این در حالی است که تولیدات پتروشیمی ایران بر محصولات معدودی همچون؛ متانول، اوره و اتیلن متمرکز شده است. به همین جهت، سهم ایران از محصولات با ارزش افزوده بالا (مانند پلیمرهای مهندسی، افزودنی‌ها، رزین‌های خاص) بسیار پایین‌تر از انتظارها و قابلیت‌های آن است.
در چنین شرایطی، کارشناسان هشدار می‌دهند که ادامه الگوی سنتی تولید بویژه روند خام‌فروشی، ضمن کاهش ارزش اقتصادی صادرات، جایگاه ایران را در بازارهای جهانی پتروشیمی تنزل خواهد داد.
در نگاه بزرگان صنعت پتروشیمی، زنجیره ارزش، مجموعه فرآیندی است که از استخراج مواد خام مانند نفت و گاز آغاز شده و با تبدیل آنها به محصولات پایه (نظیر اتیلن و متانول)، محصولات میانی (مانند پلیمرها) و نهایتا محصولات نهایی (از جمله پلاستیک‌ها، کودهای شیمیایی و مواد تخصصی) ادامه می‌یابد. این زنجیره شامل سه بخش اصلی بالادستی (استخراج و پالایش)، میان‌دستی (تولید محصولات پایه) و پایین‌دستی (تولید محصولات نهایی) است. توجه به این زنجیره از اهمیت بسزایی برخوردار است، زیرا هر مرحله ارزش افزوده بیشتری ایجاد می‌کند.
این گروه از صاحبنظران در بیان مصادیق و مثال‌های عینی زنجیره ارزش می‌گویند: متانول تولید شده از گاز طبیعی حدود 5 برابر ارزش گاز خام و پلیمرهای مهندسی حاصل از آن تا 20 برابر ارزش افزوده دارند. در این راستا، بخش پایین‌دستی به دلیل ارتباط با صنایع مصرفی، اشتغالزایی قابل‌توجهی دارد و هر شغل در این بخش می‌تواند تا 5 شغل غیرمستقیم ایجاد کند. همچنین با تنوع چرخه تولید محصولات ، بازارهای صادراتی را گسترش یافته وضمن کاهش ریسک وابستگی به یک محصول خاص، اندیشه پایداری اقتصاد محقق می‌شود.
طبق گزارش هیأت مدیره شرکت بازرگانی پتروشیمی، ایران در حال حاضر با ظرفیت تولید حدود 90 میلیون تن در سال، حدود 2 درصد از تولید جهانی پتروشیمی را در اختیار دارد و در منطقه خاورمیانه با 22.5 درصد از ظرفیت تولید، جایگاه قدرتمندی داراست. به همین ترتیب، در بخش بالادستی، دسترسی به خوراک‌های متنوع مانند «متان، اتان، پروپان و نفتا» مزیت بزرگی است و در بخش میان‌دستی، ایران در تولید محصولاتی مانند؛ متانول (یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان جهان)، اتیلن و آمونیاک موفق بوده است. اما در بخش پایین‌دستی، توسعه محدودتر بوده است. تنها 26 درصد از محصولات پتروشیمی در بازار داخلی مصرف می‌شود و 74 درصد صادر می‌شود، که نشان‌دهنده ضعف در صنایع تکمیلی است. این گزارش می‌افزاید: وابستگی به واردات برخی محصولات پایین‌دستی مانند پلی‌کربنات یا گریدهای خاص پلیمرها، سالانه حدود 4 میلیارد دلار هزینه به کشور تحمیل می‌کند. این وضعیت نشان می‌دهد که زنجیره ارزش ما به‌شدت ناقص است و نیاز به تکمیل حلقه‌های پایین‌دستی دارد.
قریب به اتفاق نخبگان پتروشیمی، ریشه و منشأ عقب‌ماندن این صنعت از چرخه زنجیره ارزش را در برخی تصمیم‌ها و اتفاقات تلخ گذشته می‌دانند. آنها با لحنی حسرت‌آلود و اسفبار می‌گویند: الگوی خصوصی سازی نادرست صنایع پتروشیمی در دهه‌های گذشته بیشترین نقش را در گسست زنجیره ارزش این صنعت داشته است و آسیب‌های بزرگ ناشی از واگذاری شرکت‌های یک زنجیره تولید به مالکان با منافع گاهاً متضاد طی این سال‌ها به بروز اختلافات، اخلال در چرخه تولید، مشکل در تأمین خوراک و کاهش سودآوری صنعت منجر شده است.
به باور این نخبگان، تحت تأثیر همین رشته واگذاری‌های ناسنجیده، امروز تکمیل زنجیره ارزش پتروشیمی در ایران با چالش‌های متعددی مواجه است. تا جایی که تمرکز بیش از حد بر تولید محصولات پایه مانند متانول و اوره، که ارزش افزوده پایینی دارند، به دلیل دسترسی آسان به خوراک گازی، توسعه محصولات با ارزش بالاتر مانند پلیمرهای مهندسی را محدود کرده است. از طرف دیگر در این چرخه معیوب به ظاهر خصوصی‌سازی، داد و ستد فنی و منطقی واحدهای پتروشیمی ایران در هم‌پوشانی و تغذیه خوراک همدیگر از هم‌گسیخته و مجتمع‌های تولیدی عملاً به مجمع‌الجزایر بی‌ارتباط تبدیل شده‌اند.
کارشناسان حوزه پتروشیمی البته در سرگذشت طاقت‌فرسای این صنعت، نقش برخی عوامل بیرونی را هم از نظر دور نمی‌دارند. به گفته آنها، طی سال‌های متغیری به‌نام تحریم نیز دسترسی به فناوری‌های پیشرفته، از جمله کاتالیست‌ها و فرآیندهای تولید محصولات تخصصی، را دشوار کرده و رقابت‌پذیری ایران را در بازار جهانی تضعیف کرده است. به‌گونه‌ای که کمبود سرمایه‌گذاری در بخش بالادستی، به‌ویژه در توسعه میادین گازی مانند پارس جنوبی، تأمین خوراک پایدار برای پتروشیمی‌ها، که روزانه حدود 70 میلیون مترمکعب گاز مصرف می‌کنند، را با چالش روبه‌رو کرد و علاوه بر این، مشکلات صادراتی ناشی از تحریم‌ها، محدودیت‌های لجستیکی مانند کمبود اسکله‌های صادراتی و رقابت شدید با کشورهایی نظیر عربستان و قطر، موانع جدی بر سر راه توسعه زنجیره ارزش پتروشیمی به‌وجود آورد.
با این حال، اغلب صاحبنظران صنعت پتروشیمی که طرف گفت‌وگوی ما بودند، در تحلیل مسیر پیش‌روی این صنعت، اظهار داشتند که ایران با برخورداری از منابع عظیم نفت و گاز، هزینه‌های پایین تولید و دسترسی به بازارهای پرمصرف آسیایی مانند چین و هند، فرصت‌های بی‌نظیری برای توسعه زنجیره ارزش پتروشیمی دارد. به نحوی که سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین نظیر PDH و GTPP می‌تواند کمبود پروپیلن را رفع کرده و وابستگی به واردات را کاهش بدهد.
در نگاه این کارشناسان، تجربه موفق خصوصی‌سازی در صنعت پتروشیمی، به‌ویژه از طریق هلدینگ‌هایی مانند خلیج‌فارس، نشان‌دهنده ظرفیت بالای بخش خصوصی در این حوزه است. لذا اقداماتی نظیر؛ حمایت‌های سیاستی، تأکید بر اجرای اهداف برنامه‌ها و اسناد بالادستی، می‌تواند انگیزه‌های جدی برای جذب سرمایه‌گذاری و پیشبرد این صنعت فراهم کند.
در بحث راهبردهای خروج از بحران ضعف زنجیره ارزش، بسیاری از صاحبنظران اقتصادی از جمله رئیس هیأت مدیره شرکت بازرگانی پتروشیمی معتقدند که برای تکمیل زنجیره ارزش و افزایش ارزش‌آفرینی در صنعت این صنعت، می‌بایست مجموعه‌ای از اقدامات راهبردی باید برداشته شود. از نگاه حسین سلاح‌ورزی، این گام‌های راهگشا، شامل موارد ذیل خواهد بود: نخست، تمرکز بر توسعه صنایع پایین‌دستی با تأکید بر تولید محصولات با ارزش افزوده بالا مانند پلیمرهای مهندسی، رزین‌ها و مواد شیمیایی تخصصی ضروری است. ایجاد پارک‌های صنعتی پتروشیمی در نزدیکی مجتمع‌های بزرگ نظیر عسلویه و ماهشهر می‌تواند این فرآیند را تسهیل و تسریع کند. دوم، تقویت زیرساخت‌های بالادستی از طریق سرمایه‌گذاری در توسعه میادین گازی برای تأمین خوراک پایدار اهمیت دارد؛ در این راستا، مشارکت هلدینگ‌های پتروشیمی در پروژه‌های بالادستی می‌تواند راهگشا باشد. سوم، بهبود دسترسی به فناوری‌های پیشرفته از طریق همکاری با شرکت‌های بین‌المللی برای انتقال دانش و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی در تولید کاتالیست‌ها و فرآیندهای بومی، نوآوری در صنعت را تقویت می‌کند. چهارم، اصلاح سیاست‌های قیمت‌گذاری خوراک با تدوین فرمول‌های شفاف و بلندمدت، پیش‌بینی‌پذیری را برای سرمایه‌گذاران افزایش می‌دهد و اعمال تخفیف‌های پلکانی در قراردادهای بلندمدت می‌تواند جذابیت سرمایه‌گذاری را بالا ببرد. پنجم، توسعه زیرساخت‌های صادراتی با افزایش ظرفیت اسکله‌های صادراتی و تقویت دیپلماسی اقتصادی با کشورهای آسیایی و آفریقایی، دسترسی به بازارهای جهانی را بهبود می‌بخشد.
در گزارش‌ها و تحلیل‌های جدید، متخصصان بازار پتروشیمی، بیش از هر چیز بر بکارگیری استانداردها و پروتکل‌های نوین محیط‌زیستی در چرخه تولید محصولات تأکید می‌ورزند.
آنها تصریح می‌کنند: توجه به پایداری از طریق سرمایه‌گذاری در فناوری‌های سبز برای کاهش انتشار کربن و توسعه زنجیره‌های بازیافت پلاستیک، نه‌تنها پایداری زیست‌محیطی صنعت را تضمین می‌کند، بلکه جایگاه ایران را در بازارهای جهانی رقابتی‌تر می‌سازد. اجرای هماهنگ این راهکارها می‌تواند زنجیره ارزش پتروشیمی ایران را تکمیل و ارزش‌آفرینی آن را به‌طور قابل‌توجهی ارتقا بدهد.
طیف سرمایه‌گذاران حوزه پتروشیمی باور جدی دارند که در صورت رفع موانع بین‌المللی و امکان جذب سرمایه و کاهش هزینه‌های مبادله ایران می‌تواند تا سال 1410 به یکی از پنج تولیدکننده برتر پتروشیمی جهان تبدیل شود. این هدف نیازمند افزایش ظرفیت تولید به بیش از 120 میلیون تن، تکمیل زنجیره ارزش با تمرکز بر صنایع پایین‌دستی و گسترش بازارهای صادراتی است. اگر چالش‌های فناوری، سرمایه‌گذاری و سیاست‌گذاری برطرف شود، صنعت پتروشیمی می‌تواند تا 40 درصد از صادرات غیرنفتی کشور را تأمین کند. همچنین، حرکت به سمت تولید محصولات سبز و پایدار، جایگاه ایران را در بازارهای جهانی تقویت خواهد کرد. بخش خصوصی، با حمایت دولت و تشکل‌های کارفرمایی، نقش کلیدی در تحقق این چشم‌انداز خواهد داشت.
عکس
